Eğri Minare’yi Kim Yaptırdı?

En başta şunu belirtelim ki, minarenin bânisi de belli değildir yapılış tarihi de… Minarenin kaidesindeki levhada bulunan isim de tarih de tahminden ibarettir. Aksaray’ın sanat tarihi ile yapılan araştırmalarda bu muallak durum belirtilir ve mevcut yayınlara göre bir yorum yapılır. Akla ilk gelen Konyalı da net bir şey diyemez.

Aksaray üzerine yapılan en eski çalışmaları ve Eğri Minare ile alâkalı ne dediklerini kısaca hatırlayalım. -Malumunuz- Aksaray’ın şimdiye kadar tespit edilebilmiş tek şer’iyye sicili Aksaray Barosu yayını olarak tarafımızdan (O. Özdil-M.F. Gül-E.Y.Azap) neşredildi. Bu kıymetli belgede 7 Kasım 1628 tarihli (306.hüküm) Eğri Minare ile alakalı çok önemli bir bilgi aktarılmaktadır:

“Nefs-i Aksaray’da vaki Sultan Alaaddin ecdadından fahr-aver bina eylediği minarenin dibinde olan mescide yevmi bir akçe vazife ile imam olan Hayreddin fevt olub mahlûl olmağın yerine ….. Şaban Halife her vechile ….. Be-makam-ı Kostantiniyye” yani İstanbul’dan gönderilen ve Eğri Minare Mescidi’ne yapılacak atamayı emreden bu belgeden Alaeddin Keykubad dönemi diye net bir ifade kullanabilir miyiz? Hayır! Çünkü Sultan Alaaddin ecdadından fahr-aver diyor. Buradaki fahr-aver bir isim değil, sıfattır. Muhtemelen babası belki de dedesidir. Sultanları ve taht yıllarını hatırlarsak:

II. Kılıç Arslan (1156-1192), I. Gıyaseddin Keyhüsrev (birinci defa) (1192-1196), Rükneddîn Süleyman Şah (1196-1204), III. Kılıç Arslan (1204-1205), I. Gıyaseddin Keyhüsrev (ikinci defa) (1205-1211), I. İzzeddin Keykavus (1211-1220), I. Alaeddin Keykubad (1220-1237)

***

Şer’iyye sicilinden sonraki en yakın tarihli eserler 19. Yüzyılda hazırlanmıştır. Meşhur batılı iki araştırmacı C. Texier (1843’te gezmiştir) ve W.M. Ramsay (1885’te gezmiştir) uğrar bu güzel topraklara ama Eğri Minare hakkında bilgi vermez. 1895 yazında Aksaray’a da uğrayan Alman seyyah F. Sarre “…..buradaki minare daha uzaktan dikkatimizi çekmişti. Bu minare tuğla mozaiğinin bütün türleri kullanılarak yapılmış ve hem renk hem de desen açısından ender bir çeşitlilik gösteriyor. Minarenin ucu yıkılmış, ama müthiş yüksekliği bu durumda bile 100 ayak kadar…..” yazar ama ayrıntıya girmez. 1907 yılında şehrimizi de gezen İngiliz arkeolog ve ajan G.Bell de Sarre gibi Eğri Minare hakkında bâni ve tarih vermez.

Daha sonraki dönemlerde yerli araştırmacıların eserlerinde Aksaray’ı takip edebiliriz.

1928 tarihli ilk müstakil Aksaray tarihi incelemelerinden Hasan Dağı’nda İlm-i Cevelan (müellifi Aksaray Orta Mektep müdürü Sapancalı Hüsnü’dür. Bu eser Nevzat Topal tarafından 2009’da yayına hazırlanmıştır)

Kızıl Minare başlığı altında şöyle yazar:

“ Tuğla sanatındaki yüksek kabiliyet içinde canlı misal teşkil eden minarenin tarih inşası hakkındaki sıhhatli malumat elde edemedik. Şu kadar ki: Aksaray’ın Bab-ı Sagir Mahallesinde Hazinedaroğlu Mehmet Efendi’nin bağı içerisinde aynen buna benzeyen bir minare daha var iken 25 sene evvel yıkılmış üzerindeki bir taşta 600 tarihinde (…Efendi tarafından yapıldığı)

yazılı imiş herhalde mevzubahis olan minarede aynı tarihleri yaşamıştır. Minarenin âlem kısmı haraptır. Şayanı dikkat olan cihet sathı zemine tamamen amûd olmayıp biraz meyil olmasıdır. Fizik kitaplarımız, merkezi sıklet için İtalya’dan misal arayacağına Aksaray’ın Kızıl minaresini zikretse daha hoş olur.

Aksaray’ın ilk valisi Abdullah Sabri Karter de Aksaray Dağarcığı ismiyle meşhur olmuş notlarında Sapancalı’nın dediği gibi Kiçikapı Mahallesi’ndeki minare ile benzerlik kurmaktadır.

1931 tarihli Aksaray Tarihçesi (müellifi Mektupçu Hilmi’dir) de buna benzer ifadeler kullanır.

Aksaray tarihi üzerine ciddî araştırmaları bulunan merhum Mehmet Hamzakadı Alaeddin Keykubad dönemini zikreder. Hamzakadı, Konyalı’nın eserinin hazırlanmasında hakikaten emeği çok olan bir araştırmacıdır. Farklı dergilerde yazıları yayınlanmıştır. Yandaki alıntı da Devrim Dergisi’ndeki yazısındandır.

Hülasa, Kızıl ya da Eğri Minare’yi tam olarak ne zaman ve kimin yaptırdığını bilemiyoruz. Belki de günün birisinde kitabenin aslı ya da fotoğrafı elimize geçecek, kimbilir…